Prashna Upanishad

ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवाः ।
भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः ।
स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवागँसस्तनूभिः ।
व्यशेम देवहितं यदायूः ।

auṁ bhadraṁ karṇebhiḥ śṛṇuyāma devāḥ |
bhadraṁ paśyemākṣabhiryajatrāḥ |
sthirairaṅgaistuṣṭuvāgaɱsastanūbhiḥ |
vyaśema devahitaṁ yadāyūḥ |

स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः ।
स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः ।
स्वस्ति नस्ताक्षर्यो अरिष्टनेमिः ।
स्वस्ति नो वृहस्पतिर्दधातु ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

svasti na indro vṛddhaśravāḥ |
svasti naḥ pūṣā viśvavedāḥ |
svasti nastākṣaryo ariṣṭanemiḥ |
svasti no vṛhaspatirdadhātu ||

ॐ सुकेशा च भारद्वाजः शैब्यश्च सत्यकामः सौर्यायणी
च गार्ग्यः कौसल्यश्चाश्वलायनो भार्गवो वैदर्भिः कबन्धी
कात्यायनस्ते हैते ब्रह्मपरा ब्रह्मनिष्ठाः परं
ब्रह्मान्वेषमाणा एष ह वै तत्सर्वं वक्ष्यतीति ते ह
समित्पाणयो भगवन्तं पिप्पलादमुपसन्नाः ॥ १ ॥

auṁ sukeśā ca bhāradvājaḥ śaibyaśca satyakāmaḥ sauryāyaṇī
ca gārgyaḥ kausalyaścāśvalāyano bhārgavo vaidarbhiḥ kabandhī
kātyāyanaste haite brahmaparā brahmaniṣṭhāḥ paraṁ
brahmānveṣamāṇā eṣa ha vai tatsarvaṁ vakṣyatīti te ha
samitpāṇayo bhagavantaṁ pippalādamupasannāḥ || 1 ||

तन् ह स ऋषिरुवच भूय एव तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया
संवत्सरं संवत्स्यथ
यथाकामं प्रश्नान् पृच्छत यदि विज्ञास्यामः सर्वं ह वो
वक्ष्याम इति ॥  २ ॥

tan ha sa ṛṣiruvaca bhūya eva tapasā brahmacaryeṇa śraddhayā
saṁvatsaraṁ saṁvatsyatha
yathākāmaṁ praśnān pṛcchata yadi vijñāsyāmaḥ sarvaṁ ha vo
vakṣyāma iti || 2 ||

अथ कबन्धी कत्यायन उपेत्य पप्रच्छ ।
भगवन् कुते ह वा इमाः प्रजाः प्रजायन्त  इति ॥  ३ ॥

atha kabandhī katyāyana upetya papraccha |
bhagavan kute ha vā imāḥ prajāḥ prajāyanta iti || 3 ||

तस्मै स होवाच प्रजाकामो वै प्रजापतिः स तपोऽतप्यत
स तपस्तप्त्वा स मिथुनमुत्पादयते । रयिं च प्रणं
चेत्येतौ मे बहुधा प्रजाः करिष्यत इति ॥  ४ ॥

tasmai sa hovāca prajākāmo vai prajāpatiḥ sa tapo'tapyata
sa tapastaptvā sa mithunamutpādayate | rayiṁ ca praṇaṁ
cetyetau me bahudhā prajāḥ kariṣyata iti || 4 ||

आदित्यो ह वै प्राणो रयिरेव चन्द्रमा रयिर्वा एतत्
सर्वं यन्मूर्तं चामूर्तं च तस्मान्मूर्तिरेव रयिः ॥  ५ ॥

ādityo ha vai prāṇo rayireva candramā rayirvā etat
sarvaṁ yanmūrtaṁ cāmūrtaṁ ca tasmānmūrtireva rayiḥ || 5 ||

अथादित्य उदयन्यत्प्राचीं दिशं प्रविशति तेन प्राच्यान्
प्राणान् रश्मिषु सन्निधत्ते । यद्दक्षिणां यत् प्रतीचीं
यदुदीचीं
यदधो यदूर्ध्वं यदन्तरा दिशो यत् सर्वं प्रकाशयति
तेन सर्वान् प्राणान् रश्मिषु सन्निधत्ते ॥  ६ ॥

athāditya udayanyatprācīṁ diśaṁ praviśati tena prācyān
prāṇān raśmiṣu sannidhatte | yaddakṣiṇāṁ yat pratīcīṁ
yadudīcīṁ
yadadho yadūrdhvaṁ yadantarā diśo yat sarvaṁ prakāśayati
tena sarvān prāṇān raśmiṣu sannidhatte || 6 ||

स एष वैश्वानरो विश्वरुपः प्राणोऽग्निरुदयते ।
तदेतदृचाऽभ्युक्तम् ॥  ७ ॥

sa eṣa vaiśvānaro viśvarupaḥ prāṇo'gnirudayate |
tadetadṛcā'bhyuktam || 7 ||

विश्वरूपं हरिणं जातवेदसं
परायणं ज्योतिरेकं तपन्तम् ।
सहस्ररश्मिः शतधा वर्तमानः
प्राणः प्रजानामुदयत्येष सूर्यः ॥  ८ ॥

viśvarūpaṁ hariṇaṁ jātavedasaṁ
parāyaṇaṁ jyotirekaṁ tapantam |
sahasraraśmiḥ śatadhā vartamānaḥ
prāṇaḥ prajānāmudayatyeṣa sūryaḥ || 8 ||

संवत्सरो वै प्रजापतिस्तस्यायने दक्षिणं चोत्तरं च ।
तद्ये ह वै तदिष्टापूर्ते कृतमित्युपासते ते चान्द्रमसमेव
लोकमभिजयन्ते । त एव पुनरावर्तन्ते तस्मादेत ऋषयः
प्रजाकामा दक्षिणं प्रतिपद्यन्ते । एष ह वै रयिर्यः
पितृयाणः ॥  ९ ॥

saṁvatsaro vai prajāpatistasyāyane dakṣiṇaṁ cottaraṁ ca |
tadye ha vai tadiṣṭāpūrte kṛtamityupāsate te cāndramasameva
lokamabhijayante | ta eva punarāvartante tasmādeta ṛṣayaḥ
prajākāmā dakṣiṇaṁ pratipadyante | eṣa ha vai rayiryaḥ
pitṛyāṇaḥ || 9 ||

अथोत्तरेण तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया
विद्ययाऽऽत्मानमन्विष्यादित्यमभिजयन्ते ।   एतद्वै
प्राणानामायतनमेतदमृतमभयमेतत् परायणमेतस्मान्न
पुनरावर्तन्त इत्येष निरोधस्तदेष श्लोकः ॥  १० ॥

athottareṇa tapasā brahmacaryeṇa śraddhayā
vidyayā''tmānamanviṣyādityamabhijayante | etadvai
prāṇānāmāyatanametadamṛtamabhayametat parāyaṇametasmānna
punarāvartanta ityeṣa nirodhastadeṣa ślokaḥ || 10 ||

पञ्चपादं पितरं द्वादशाकृतिं
दिव आहुः परे अर्धे पुरीषिणम् ।
अथेमे अन्य उ परे विचक्षणं
सप्तचक्रे षडर आहुरर्पितमिति ॥  ११ ॥

pañcapādaṁ pitaraṁ dvādaśākṛtiṁ
diva āhuḥ pare ardhe purīṣiṇam |
atheme anya u pare vicakṣaṇaṁ
saptacakre ṣaḍara āhurarpitamiti || 11 ||

मासो वै प्रजापतिस्तस्य कृष्णपक्ष एव रयिः
शुक्लः प्रणस्तस्मादेत ऋषयः शुक्ल इष्टं कुर्वन्तीतर
इतरस्मिन् ॥  १२ ॥

māso vai prajāpatistasya kṛṣṇapakṣa eva rayiḥ
śuklaḥ praṇastasmādeta ṛṣayaḥ śukla iṣṭaṁ kurvantītara
itarasmin || 12 ||

अहोरात्रो वै प्रजापतिस्तस्याहरेव प्राणो रात्रिरेव रयिः
प्राणं वा एते प्रस्कन्दन्ति ये दिवा रत्या संयुज्यन्ते
ब्रह्मचर्यमेव तद्यद्रात्रौ रत्या संयुज्यन्ते ॥  १३ ॥

ahorātro vai prajāpatistasyāhareva prāṇo rātrireva rayiḥ
prāṇaṁ vā ete praskandanti ye divā ratyā saṁyujyante
brahmacaryameva tadyadrātrau ratyā saṁyujyante || 13 ||

अन्नं वै प्रजापतिस्ततो ह वै तद्रेतस्तस्मादिमाः प्रजाः
प्रजायन्त इति ॥  १४ ॥

annaṁ vai prajāpatistato ha vai tadretastasmādimāḥ prajāḥ
prajāyanta iti || 14 ||

तद्ये ह वै तत् प्रजापतिव्रतं चरन्ति ते मिथुनमुत्पादयन्ते ।
तेषामेवैष ब्रह्मलोको येषां तपो ब्रह्मचर्यं येषु सत्यं
प्रतिष्टितम् ॥  १५ ॥

tadye ha vai tat prajāpativrataṁ caranti te mithunamutpādayante |
teṣāmevaiṣa brahmaloko yeṣāṁ tapo brahmacaryaṁ yeṣu satyaṁ
pratiṣṭitam || 15 ||

तेषामसौ विरजो ब्रह्मलोको न येषु जिह्ममनृतं न
माया चेति ॥  १६ ॥

teṣāmasau virajo brahmaloko na yeṣu jihmamanṛtaṁ na
māyā ceti || 16 ||

अथ हैनं भार्गवो वैदर्भिः पप्रच्छ । भगवन् कत्येव
देवाः प्रचां दिधारयन्ते कतर एतत् प्रकशयन्ते कः
पुनरेषां वरिष्ठ इति ॥  १ ॥

atha hainaṁ bhārgavo vaidarbhiḥ papraccha | bhagavan katyeva
devāḥ pracāṁ didhārayante katara etat prakaśayante kaḥ
punareṣāṁ variṣṭha iti || 1 ||

तस्मै स होवाचाकाशो ह वा एष देवो वायुरग्निरापः
पृथिवी वाङ्मनश्चक्षुः श्रोत्रं च । ते प्रकाश्याभिवदन्ति
वयमेतद्बाणमवष्टभ्य विधारयामः ॥  २ ॥

tasmai sa hovācākāśo ha vā eṣa devo vāyuragnirāpaḥ
pṛthivī vāṅmanaścakṣuḥ śrotraṁ ca | te prakāśyābhivadanti
vayametadbāṇamavaṣṭabhya vidhārayāmaḥ || 2 ||

तान् वरिष्ठः प्राण उवाच । मा मोहमापद्यथ अहमेवैतत्
पञ्चधाऽऽत्मानं प्रविभज्यैतद्बाणमवष्टभ्य
विधारयामीति
तेऽश्रद्दधाना बभूवुः ॥  ३ ॥

tān variṣṭhaḥ prāṇa uvāca | mā mohamāpadyatha ahamevaitat
pañcadhā''tmānaṁ pravibhajyaitadbāṇamavaṣṭabhya
vidhārayāmīti
te'śraddadhānā babhūvuḥ || 3 ||

सोऽभिमानादूर्ध्वमुत्क्रामत इव तस्मिन्नुत्क्रामत्यथेतरे सर्व
एवोत्क्रामन्ते तस्मि/श्च प्रतिष्ठमाने सर्व एव प्रतिष्ठन्ते ।
तद्यथा मक्षिका मधुकरराजानमुत्क्रामन्तं सर्व एवोत्क्रमन्ते
तस्मि/ष्च प्रत्ष्ठमाने सर्व एव प्रतिष्टन्त एवम्
वाङ्मनष्चक्षुः
श्रोत्रं च ते प्रीताः प्राणं स्तुन्वन्ति ॥  ४ ॥

so'bhimānādūrdhvamutkrāmata iva tasminnutkrāmatyathetare sarva
evotkrāmante tasmi/śca pratiṣṭhamāne sarva eva pratiṣṭhante |
tadyathā makṣikā madhukararājānamutkrāmantaṁ sarva evotkramante
tasmi/ṣca pratṣṭhamāne sarva eva pratiṣṭanta evam
vāṅmanaṣcakṣuḥ
śrotraṁ ca te prītāḥ prāṇaṁ stunvanti || 4 ||

एषोऽग्निस्तपत्येष सूर्य
एष पर्जन्यो मघवानेष वायुः
एष पृथिवी रयिर्देवः
सदसच्चामृतं च यत् ॥  ५ ॥

eṣo'gnistapatyeṣa sūrya
eṣa parjanyo maghavāneṣa vāyuḥ
eṣa pṛthivī rayirdevaḥ
sadasaccāmṛtaṁ ca yat || 5 ||

अरा इव रथनाभौ प्राणे सर्वं प्रतिष्ठितम् ।
ऋचो यजूँषि सामानि यज्ञः क्षत्रं ब्रह्म च ॥  ६ ॥

arā iva rathanābhau prāṇe sarvaṁ pratiṣṭhitam |
ṛco yajūɱṣi sāmāni yajñaḥ kṣatraṁ brahma ca || 6 ||

प्रजापतिश्चरसि गर्भे त्वमेव प्रतिजायसे ।
तुभ्यं प्राण प्रजास्त्विमा बलिं हरन्ति
यः प्रणैः प्रतितिष्ठसि ॥  ७ ॥

prajāpatiścarasi garbhe tvameva pratijāyase |
tubhyaṁ prāṇa prajāstvimā baliṁ haranti
yaḥ praṇaiḥ pratitiṣṭhasi || 7 ||

देवानामसि वह्नितमः पितृणां प्रथमा स्वधा ।
ऋषीणां चरितं सत्यमथर्वाङ्गिरसामसि ॥  ८ ॥

devānāmasi vahnitamaḥ pitṛṇāṁ prathamā svadhā |
ṛṣīṇāṁ caritaṁ satyamatharvāṅgirasāmasi || 8 ||

इन्द्रस्त्वं प्राण तेजसा रुद्रोऽसि परिरक्षिता ।
त्वमन्तरिक्षे चरसि सूर्यस्त्वं ज्योतिषां पतिः ॥  ९ ॥

indrastvaṁ prāṇa tejasā rudro'si parirakṣitā |
tvamantarikṣe carasi sūryastvaṁ jyotiṣāṁ patiḥ || 9 ||

यदा त्वमभिवर्षस्यथेमाः प्राण ते प्रजाः ।
आनन्दरूपास्तिष्ठन्ति कामायान्नं भविष्यतीति ॥  १० ॥

yadā tvamabhivarṣasyathemāḥ prāṇa te prajāḥ |
ānandarūpāstiṣṭhanti kāmāyānnaṁ bhaviṣyatīti || 10 ||

व्रात्यस्त्वं प्राणैकर्षरत्ता विश्वस्य सत्पतिः ।
वयमाद्यस्य दातारः पिता त्वं मातरिश्व नः ॥  ११ ॥

vrātyastvaṁ prāṇaikarṣarattā viśvasya satpatiḥ |
vayamādyasya dātāraḥ pitā tvaṁ mātariśva naḥ || 11 ||

या ते तनूर्वाचि प्रतिष्ठिता या श्रोत्रे या च चक्षुषि ।
या च मनसि सन्तता शिवां तां कुरू मोत्क्रमीः ॥  १२ ॥

yā te tanūrvāci pratiṣṭhitā yā śrotre yā ca cakṣuṣi |
yā ca manasi santatā śivāṁ tāṁ kurū motkramīḥ || 12 ||

प्राणस्येदं वशे सर्वं त्रिदिवे यत् प्रतिष्ठितम् ।
मातेव पुत्रान् रक्षस्व  श्रीश्च प्रज्ञां च विधेहि न इति ॥  १३ ॥

prāṇasyedaṁ vaśe sarvaṁ tridive yat pratiṣṭhitam |
māteva putrān rakṣasva śrīśca prajñāṁ ca vidhehi na iti || 13 ||

अथ हैनं कौशल्यष्चाश्वलायनः पप्रच्छ । भगवन् कुत
एष प्राणो जायते कथमायात्यस्मिञ्शरीर आत्मानं  वा
प्रविभज्य कथं प्रतिष्ठते केनोत्क्रमते कथं बह्यमभिधते
कथमध्यात्ममिति ॥  १ ॥

atha hainaṁ kauśalyaṣcāśvalāyanaḥ papraccha | bhagavan kuta
eṣa prāṇo jāyate kathamāyātyasmiñśarīra ātmānaṁ vā
pravibhajya kathaṁ pratiṣṭhate kenotkramate kathaṁ bahyamabhidhate
kathamadhyātmamiti || 1 ||

तस्मै स होउवाचातिप्रष्चान् पृच्छसि ब्रह्मिष्ठोऽसीति
तस्मात्तेऽहं ब्रवीमि ॥ २ ॥

tasmai sa houvācātipraṣcān pṛcchasi brahmiṣṭho'sīti
tasmātte'haṁ bravīmi || 2 ||

आत्मन एष प्राणो जायते । यथैषा पुरुषे
छायैतस्मिन्नेतदाततं
मनोकृतेनायात्यस्मिञ्शरीरे ॥ ३ ॥

ātmana eṣa prāṇo jāyate | yathaiṣā puruṣe
chāyaitasminnetadātataṁ
manokṛtenāyātyasmiñśarīre || 3 ||

यथा सम्रादेवाधिकृतान् विनियुङ्क्ते । एतन् ग्रामानोतान्
ग्रामानधितिष्टस्वेत्येवमेवैष प्राण इतरान् प्राणान् पृथक्
पृथगेव सन्निधत्ते ॥४॥

yathā samrādevādhikṛtān viniyuṅkte | etan grāmānotān
grāmānadhitiṣṭasvetyevamevaiṣa prāṇa itarān prāṇān pṛthak
pṛthageva sannidhatte || 4 ||

पायूपस्थेऽपानं चक्षुःश्रोत्रे मुखनासिकाभ्यां प्राणः
स्वयं
प्रातिष्टते मध्ये तु समानः । एष ह्येतद्धुतमन्नं समं
नयति
तस्मादेताः सप्तार्चिषो भवन्ति ॥  ५ ॥

pāyūpasthe'pānaṁ cakṣuḥśrotre mukhanāsikābhyāṁ prāṇaḥ
svayaṁ
prātiṣṭate madhye tu samānaḥ | eṣa hyetaddhutamannaṁ samaṁ
nayati
tasmādetāḥ saptārciṣo bhavanti || 5 ||

हृदि ह्येष आत्मा । अत्रैतदेकशतं नाडीनं तासां शतं
शतमेकैकस्या द्वासप्ततिर्द्वासप्ततिः
प्रतिशाखानाडीसहस्राणि
भवन्त्यासु व्यानश्चरति ॥  ६ ॥

hṛdi hyeṣa ātmā | atraitadekaśataṁ nāḍīnaṁ tāsāṁ śataṁ
śatamekaikasyā dvāsaptatirdvāsaptatiḥ
pratiśākhānāḍīsahasrāṇi
bhavantyāsu vyānaścarati || 6 ||

अथैकयोर्ध्व उदानः पुण्येन पुण्यं लोकं नयति पापेन
पापमुभाभ्यामेव मनुष्यलोकम् ॥  ७ ॥

athaikayordhva udānaḥ puṇyena puṇyaṁ lokaṁ nayati pāpena
pāpamubhābhyāmeva manuṣyalokam || 7 ||

आदित्यो ह वै बाह्यः प्राण उदयत्येष ह्येनं चाक्षुषं
प्राणमनुगृह्णानः । पृथिव्यां या देवता सैषा पुरुषस्य
अपानमवष्टभ्यान्तरा यदाकाशः स समानो वायुर्व्यानः ॥  ८ ॥

ādityo ha vai bāhyaḥ prāṇa udayatyeṣa hyenaṁ cākṣuṣaṁ
prāṇamanugṛhṇānaḥ | pṛthivyāṁ yā devatā saiṣā puruṣasya
apānamavaṣṭabhyāntarā yadākāśaḥ sa samāno vāyurvyānaḥ || 8 ||

तेजो ह वा उदानस्तस्मादुपशान्ततेजाः ।
पुनर्भवमिन्द्रियैर्मनसि सम्पध्यमानैः ॥  ९ ॥

tejo ha vā udānastasmādupaśāntatejāḥ |
punarbhavamindriyairmanasi sampadhyamānaiḥ || 9 ||

यच्चित्तस्तेनैष प्राणमायाति । प्राणस्तेजसा युक्तः सहात्मना तथासङ्कल्पितं लोकं नयति ॥  १० ॥

yaccittastenaiṣa prāṇamāyāti | prāṇastejasā yuktaḥ sahātmanā
tathāsaṅkalpitaṁ lokaṁ nayati || 10 ||

य एवं विद्वान् प्राणं वेद न हास्य प्रजा हीयतेऽमृतो
भवति तदेषः श्लोकः ॥  ११ ॥

ya evaṁ vidvān prāṇaṁ veda na hāsya prajā hīyate'mṛto
bhavati tadeṣaḥ ślokaḥ || 11 ||

उत्पत्तिमायतिं स्थानं विभुत्वं चैव पञ्चधा ।
अध्यात्मं चैव प्राणस्य विज्ञायामृतमश्नुते
विज्ञायामृतमश्नुत इति ॥  १२ ॥

utpattimāyatiṁ sthānaṁ vibhutvaṁ caiva pañcadhā |
adhyātmaṁ caiva prāṇasya vijñāyāmṛtamaśnute
vijñāyāmṛtamaśnuta iti || 12 ||

अथ हैनं सौर्यायणि गार्ग्यः पप्रच्छ । भगवन्नेतस्मिन्
पुरुषे कानि स्वपन्ति कान्यस्मिञ्जाग्रति कतर एष देवः
स्वप्नान् पश्यति कस्यैतत्  सुखं भवति कस्मिन्नु सर्वे
सम्प्रतिष्टिता भवन्तीति ॥  १ ॥

atha hainaṁ sauryāyaṇi gārgyaḥ papraccha | bhagavannetasmin
puruṣe kāni svapanti kānyasmiñjāgrati katara eṣa devaḥ
svapnān paśyati kasyaitat sukhaṁ bhavati kasminnu sarve
sampratiṣṭitā bhavantīti || 1 ||

तस्मै स होवच । यथ गार्ग्य मरीचयोऽर्कस्यास्तं
गच्छतः सर्वा एतस्मिंस्तेजोमण्डल एकीभवन्ति । ताः पुनः
पुनरुदयतः प्रचरन्त्येवं ह वै तत् सर्वं परे देवे
मनस्येकीभवति
तेन तर्ह्येष पुरुषो न शृणोति न पश्यति न
जिघ्रति न रसयते न स्पृशते नाभिवदते नादत्ते नानन्दयते
न विसृजते नेयायते स्वपितीत्याचक्षते ॥  २ ॥

tasmai sa hovaca | yatha gārgya marīcayo'rkasyāstaṁ
gacchataḥ sarvā etasmiṁstejomaṇḍala ekībhavanti | tāḥ punaḥ
punarudayataḥ pracarantyevaṁ ha vai tat sarvaṁ pare deve
manasyekībhavati
tena tarhyeṣa puruṣo na śṛṇoti na paśyati na
jighrati na rasayate na spṛśate nābhivadate nādatte nānandayate
na visṛjate neyāyate svapitītyācakṣate || 2 ||

प्राणाग्रय एवैतस्मिन् पुरे जाग्रति । गार्हपत्यो ह
वा एषोऽपानो व्यानोऽन्वाहार्यपचनो यद्गार्हपत्यात् प्रणीयते
प्रणयनादाहवनीयः प्राणः ॥  ३ ॥

prāṇāgraya evaitasmin pure jāgrati | gārhapatyo ha
vā eṣo'pāno vyāno'nvāhāryapacano yadgārhapatyāt praṇīyate
praṇayanādāhavanīyaḥ prāṇaḥ || 3 ||

यदुच्छ्वासनिःश्वासावेतावाहुती समं नयतीति स  समानः ।
मनो ह वाव यजमानः । इष्टफलमेवोदानः । स
एनं यजमानमहरहर्ब्रह्म गमयति ॥  ४ ॥

yaducchvāsaniḥśvāsāvetāvāhutī samaṁ nayatīti sa samānaḥ |
mano ha vāva yajamānaḥ | iṣṭaphalamevodānaḥ | sa
enaṁ yajamānamaharaharbrahma gamayati || 4 ||

अत्रैष देवः स्वप्ने महिमानमनुभवति । यद्दृष्टं
दृष्टमनुपश्यति
श्रुतं श्रुतमेवार्थमनुशृणोति देशदिगन्तरैश्च
प्रत्यनुभूतं
पुनः पुनः प्रत्यनुभवति दृष्टं चादृष्टं च श्रुतं
चाश्रुतं
चानुभूतं चाननुभूतं च स्च्चासच्च सर्वं पश्यति सर्वः
पस्यति ॥  ५ ॥

atraiṣa devaḥ svapne mahimānamanubhavati | yaddṛṣṭaṁ
dṛṣṭamanupaśyati
śrutaṁ śrutamevārthamanuśṛṇoti deśadigantaraiśca
pratyanubhūtaṁ
punaḥ punaḥ pratyanubhavati dṛṣṭaṁ cādṛṣṭaṁ ca śrutaṁ
cāśrutaṁ
cānubhūtaṁ cānanubhūtaṁ ca sccāsacca sarvaṁ paśyati sarvaḥ
pasyati || 5 ||

स यदा तेजसाऽभिभूतो भवति । अत्रैष देवः स्वप्नान्न
पश्यत्यथ यदैतस्मिञ्शरीर एतत्सुखं भवति ॥  ६ ॥

sa yadā tejasā'bhibhūto bhavati | atraiṣa devaḥ svapnānna
paśyatyatha yadaitasmiñśarīra etatsukhaṁ bhavati || 6 ||

स यथा सोभ्य वयांसि वसोवृक्षं संप्रतिष्ठन्ते । एवं
ह वै तत् सर्वं पर आत्मनि संप्रतिष्ठते ॥  ७ ॥

sa yathā sobhya vayāṁsi vasovṛkṣaṁ saṁpratiṣṭhante | evaṁ
ha vai tat sarvaṁ para ātmani saṁpratiṣṭhate || 7 ||

पृथिवी च पृथिवीमात्रा चापश्चापोमात्रा च तेजश्च
तेजोमात्रा च वायुश्च वायुमात्रा चाकाशश्चाकाशमात्रा
च चक्षुश्च द्रष्टव्यं च श्रोत्रं च श्रोतव्यं च ग्राणं च
घ्रातव्यं च रसश्च रसयितव्यं च त्वक्च स्पर्शयितव्यं च
वाक्च वक्तव्यं च हस्तौ चादातव्यं चोपस्थश्चानन्दयितव्यं
च पायुश्च विसर्जयितव्यं च यादौ च गन्तव्यं च मनश्च
मन्तव्यं च बुद्धिश्च बोद्धिव्यं चाहङ्कारश्चाहङ्कर्तव्यं च
चित्तं च चेतयितव्यं च तेजश्च विद्योतयितव्यं च प्राणश्च
विद्यारयितव्यं च ॥  ८ ॥

pṛthivī ca pṛthivīmātrā cāpaścāpomātrā ca tejaśca
tejomātrā ca vāyuśca vāyumātrā cākāśaścākāśamātrā
ca cakṣuśca draṣṭavyaṁ ca śrotraṁ ca śrotavyaṁ ca grāṇaṁ ca
ghrātavyaṁ ca rasaśca rasayitavyaṁ ca tvakca sparśayitavyaṁ ca
vākca vaktavyaṁ ca hastau cādātavyaṁ copasthaścānandayitavyaṁ
ca pāyuśca visarjayitavyaṁ ca yādau ca gantavyaṁ ca manaśca
mantavyaṁ ca buddhiśca boddhivyaṁ cāhaṅkāraścāhaṅkartavyaṁ ca
cittaṁ ca cetayitavyaṁ ca tejaśca vidyotayitavyaṁ ca prāṇaśca
vidyārayitavyaṁ ca || 8 ||

एष हि द्रष्ट स्प्रष्टा श्रोता घ्राता रसयिता मन्ता
बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः । स परेऽक्षर आत्मनि
संप्रतिष्ठते ॥  ९ ॥

eṣa hi draṣṭa spraṣṭā śrotā ghrātā rasayitā mantā
boddhā kartā vijñānātmā puruṣaḥ | sa pare'kṣara ātmani
saṁpratiṣṭhate || 9 ||

परमेवाक्षरं प्रतिपद्यते स यो ह वै
तदच्छायमशरीरम्लोहितं
शुभ्रमक्षरं वेदयते यस्तु सोम्य । स सर्वज्ञः सर्वो भवति ।
तदेष श्लोकः ॥  १० ॥

paramevākṣaraṁ pratipadyate sa yo ha vai
tadacchāyamaśarīramlohitaṁ
śubhramakṣaraṁ vedayate yastu somya | sa sarvajñaḥ sarvo bhavati |
tadeṣa ślokaḥ || 10 ||

विज्ञानात्मा सह देवैश्च सर्वैः
प्राणा भुतानि संप्रतिष्ठन्ति यत्र
तदक्षरं वेदयते यस्तु सोम्य
स सर्वज्ञः सर्वमेवाविवेशेति ॥  ११ ॥

vijñānātmā saha devaiśca sarvaiḥ
prāṇā bhutāni saṁpratiṣṭhanti yatra
tadakṣaraṁ vedayate yastu somya
sa sarvajñaḥ sarvamevāviveśeti || 11 ||

अथ हैनं सैब्यः सत्यकामः पप्रच्छ । स यो ह
वै तभ्दगवन्मनुष्येषु प्रायणान्तमोङ्कारमभिध्यायीत ।
कतमं
वाव स तेन लोकं जयतीति । तस्मै स होवाच ॥  १ ॥

atha hainaṁ saibyaḥ satyakāmaḥ papraccha | sa yo ha
vai tabhdagavanmanuṣyeṣu prāyaṇāntamoṅkāramabhidhyāyīta |
katamaṁ
vāva sa tena lokaṁ jayatīti | tasmai sa hovāca || 1 ||

एतद्वै सत्यकाम परं चापरं च ब्रह्म यदोङ्कारः ।
तस्माद्विद्वानेतेनैवायतनेनैकतरमन्वेति ॥  २ ॥

etadvai satyakāma paraṁ cāparaṁ ca brahma yadoṅkāraḥ |
tasmādvidvānetenaivāyatanenaikataramanveti || 2 ||

स यध्येकमात्रमभिध्यायीत स तेनैव संवेदितस्तूर्णमेव
जगत्याभिसंपध्यते । तमृचो मनुष्यलोकमुपनयन्ते स तत्र
तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया संपन्नो महिमानमनुभवति ॥  ३ ॥

sa yadhyekamātramabhidhyāyīta sa tenaiva saṁveditastūrṇameva
jagatyābhisaṁpadhyate | tamṛco manuṣyalokamupanayante sa tatra
tapasā brahmacaryeṇa śraddhayā saṁpanno mahimānamanubhavati || 3 ||

अथ यदि द्विमात्रेण मनसि संपध्यते सोऽन्तरिक्षं
यजुर्भिरुन्नीयते सोमलोकम् । स सोमलोके विभुतिमनुभूय
पुनरावर्तते ॥  ४ ॥

atha yadi dvimātreṇa manasi saṁpadhyate so'ntarikṣaṁ
yajurbhirunnīyate somalokam | sa somaloke vibhutimanubhūya
punarāvartate || 4 ||

यः पुनरेतं त्रिमात्रेणोमित्येतेनैवाक्षरेण परं पुरुषमभि-
ध्यायीत स तेजसि सूर्ये संपन्नः । यथा पादोदरस्त्वचा
विनिर्भुच्यत एवं ह वै स पाप्मना विनिर्भुक्तः स
सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकं स एतस्माज्जीवघनात् परात्परं
पुरुशयं पुरुषमीक्षते । तदेतौ श्लोकौ भवतः ॥  ५ ॥

yaḥ punaretaṁ trimātreṇomityetenaivākṣareṇa paraṁ puruṣamabhi
dhyāyīta sa tejasi sūrye saṁpannaḥ | yathā pādodarastvacā
vinirbhucyata evaṁ ha vai sa pāpmanā vinirbhuktaḥ sa
sāmabhirunnīyate brahmalokaṁ sa etasmājjīvaghanāt parātparaṁ
puruśayaṁ puruṣamīkṣate | tadetau ślokau bhavataḥ || 5 ||

तिस्रो मात्रा मृअत्युमत्यः प्रयुक्ता
अन्योन्यसक्ताः अनविप्रयुक्ताः ।
क्रियासु बाह्याभ्यन्तरमध्यमासु
सम्यक् प्रयुक्तासु न कम्पते ज्ञः ॥  ६ ॥

tisro mātrā mṛatyumatyaḥ prayuktā
anyonyasaktāḥ anaviprayuktāḥ |
kriyāsu bāhyābhyantaramadhyamāsu
samyak prayuktāsu na kampate jñaḥ || 6 ||

ऋग्भिरेतं यजुर्भिरन्तरिक्षं
सामभिर्यत् तत् कवयो वेदयन्ते ।
तमोङ्कारेणैवायतनेनान्वेति विद्वान्
यत्तच्छान्तमजरममृतमभयं परं चेति ॥  ७ ॥

ṛgbhiretaṁ yajurbhirantarikṣaṁ
sāmabhiryat tat kavayo vedayante |
tamoṅkāreṇaivāyatanenānveti vidvān
yattacchāntamajaramamṛtamabhayaṁ paraṁ ceti || 7 ||

अथ हैनं सुकेशा भारद्वाजः पप्रच्छ । भगवन्
हिरण्यनाभः
कौसल्यो राजपुत्रो मामुपेत्यैतं प्रश्नमपृच्छत । षोडशकलं
भारद्वाज पुरुषं वेत्थ । तमहं कुमारम्ब्रुवं नाहमिमं
वेद ।
यध्यहमिममवेदिषं कथं ते नावक्ष्यमिति । समूलो वा
एष परिशुष्यति योऽनृतमभिवदति तस्मान्नार्हम्यनृतं वक्तुम् ।
स तूष्णीं रथमारुह्य प्रवव्राज । तं त्वा पृच्छामि क्वासौ
पुरुष इति ॥  १ ॥

atha hainaṁ sukeśā bhāradvājaḥ papraccha | bhagavan
hiraṇyanābhaḥ
kausalyo rājaputro māmupetyaitaṁ praśnamapṛcchata | ṣoḍaśakalaṁ
bhāradvāja puruṣaṁ vettha | tamahaṁ kumārambruvaṁ nāhamimaṁ
veda |
yadhyahamimamavediṣaṁ kathaṁ te nāvakṣyamiti | samūlo vā
eṣa pariśuṣyati yo'nṛtamabhivadati tasmānnārhamyanṛtaṁ vaktum |
sa tūṣṇīṁ rathamāruhya pravavrāja | taṁ tvā pṛcchāmi kvāsau
puruṣa iti || 1 ||

तस्मै स होवाच । इहैइवान्तःशरीरे सोभ्य स पुरुषो
यस्मिन्नताः षोडशकलाः प्रभवन्तीति ॥  २ ॥

tasmai sa hovāca | ihaiivāntaḥśarīre sobhya sa puruṣo
yasminnatāḥ ṣoḍaśakalāḥ prabhavantīti || 2 ||

स ईक्षाचक्रे । कस्मिन्नहमुत्क्रान्त उत्क्रान्तो भविष्यामि
कस्मिन्वा प्रतिष्टिते प्रतिष्टस्यामीति ॥  ३ ॥

sa īkṣācakre | kasminnahamutkrānta utkrānto bhaviṣyāmi
kasminvā pratiṣṭite pratiṣṭasyāmīti || 3 ||

स प्राणमसृजत प्राणाच्छ्रद्धां खं वायुर्ज्योतिरापः
पृथिवीन्द्रियं मनः । अन्नमन्नाद्वीर्यं तपो मन्त्राः कर्म
लोका
लोकेषु च नाम च ॥  ४ ॥

sa prāṇamasṛjata prāṇācchraddhāṁ khaṁ vāyurjyotirāpaḥ
pṛthivīndriyaṁ manaḥ | annamannādvīryaṁ tapo mantrāḥ karma
lokā
lokeṣu ca nāma ca || 4 ||

स यथेमा नध्यः स्यन्दमानाः समुद्रायणाः समुद्रं
प्राप्यास्तं
गच्छन्ति भिध्येते तासां नामरुपे समुद्र इत्येवं प्रोच्यते ।
एवमेवास्य परिद्रष्टुरिमाः षोडशकलाः पुरुषायणाः
पुरुषं
प्राप्यास्तं गच्छन्ति भिध्येते चासां नामरुपे पुरुष इत्येवं
प्रोच्यते स एषोऽकलोऽमृतो भवति तदेष श्लोकः ॥  ५ ॥

sa yathemā nadhyaḥ syandamānāḥ samudrāyaṇāḥ samudraṁ
prāpyāstaṁ
gacchanti bhidhyete tāsāṁ nāmarupe samudra ityevaṁ procyate |
evamevāsya paridraṣṭurimāḥ ṣoḍaśakalāḥ puruṣāyaṇāḥ
puruṣaṁ
prāpyāstaṁ gacchanti bhidhyete cāsāṁ nāmarupe puruṣa ityevaṁ
procyate sa eṣo'kalo'mṛto bhavati tadeṣa ślokaḥ || 5 ||

अरा इव रथनाभौ कला यस्मिन्प्रतिष्टिताः ।
तं वेध्यं पुरुषं वेद यथ मा वो मृत्युः परिव्यथा इति ॥  ६ ॥

arā iva rathanābhau kalā yasminpratiṣṭitāḥ |
taṁ vedhyaṁ puruṣaṁ veda yatha mā vo mṛtyuḥ parivyathā iti || 6 ||

तान् होवाचैतावदेवाहमेतत् परं ब्रह्म वेद । नातः
परमस्तीति ॥  ७ ॥

tān hovācaitāvadevāhametat paraṁ brahma veda | nātaḥ
paramastīti || 7 ||

ते तमर्चयन्तस्त्वं हि नः पिता योऽस्माकमविध्यायाः
परं परं तारयसीति । नमः परमऋषिभ्यो नमः
परमऋषिभ्यः ॥  ८ ॥

te tamarcayantastvaṁ hi naḥ pitā yo'smākamavidhyāyāḥ
paraṁ paraṁ tārayasīti | namaḥ paramaṛṣibhyo namaḥ
paramaṛṣibhyaḥ || 8 ||

ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवाः ।
भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः ।
स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवागँसस्तनूभिः ।
व्यशेम देवहितं यदायूः ।

auṁ bhadraṁ karṇebhiḥ śṛṇuyāma devāḥ |
bhadraṁ paśyemākṣabhiryajatrāḥ |
sthirairaṅgaistuṣṭuvāgaɱsastanūbhiḥ |
vyaśema devahitaṁ yadāyūḥ |

स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः ।
स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः ।
स्वस्ति नस्ताक्षर्यो अरिष्टनेमिः ।
स्वस्ति नो वृहस्पतिर्दधातु ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

svasti na indro vṛddhaśravāḥ |
svasti naḥ pūṣā viśvavedāḥ |
svasti nastākṣaryo ariṣṭanemiḥ |
svasti no vṛhaspatirdadhātu ||